ΚΩΜΗ - ΣΚΑΛΑΔΟΣ

ΚΡΟΚΟΣ - ΠΕΡΑΣΤΡΑ

...στη καρδιά της Τήνου!

Η Τήνος είναι το τρίτο σε μέγεθος νησί των Κυκλάδων μετά την Άνδρο και τη Νάξο. Ανήκει στις Bόρειες Κυκλάδες και βρίσκεται νοτιοανατολικά της Άνδρου και βορειοδυτικά της Μυκόνου. Έχει έκταση 197 τ. χλμ., 52 οικισμούς και 9.701 μόνιμους κατοίκους.

Τα χωριά της κοινότητας μας βρίσκονται στη καρδιά του νησιού και έχουν εύκολη πρόσβαση σε όλες τις παραλίες και στα υπόλοιπα χωριά γεγονός που τα καθιστά ιδανικό τόπο διαμονής για τον επισκέπτη.

Τα τελευταία χρόνια, το νησί της Τήνου έχει γνωρίσει μια εντυπωσιακή τουριστική ανάπτυξη. Έλληνες και ξένοι τουρίστες ανακάλυψαν τα γραφικά χωριά, τις ωραίες παραλίες, τη νόστιμη Κυκλαδίτικη κουζίνα και τον φιλόξενο κόσμο.

Τα χωριά της κοινότητας μας...

Κώμη

Ένα από τα πέντε κεφαλοχώρια της Τήνου με ιστορία 2.400 χρόνων! Σύμφωνα με τον

αρχαιολόγο-ιστορικό Χάρη Κουτελάκη, η Κώμη αναφέρεται σε επιγραφή του 4ου π.Χ αιώνα όπου αναγράφεται: "ως ορίζει η οδός η εκ Κώμης άγουσα επί τον πύργον". Άλλωστε, το ίδιο το όνομα του χωριού "Κώμη" είναι η αρχαία ελληνική λέξη "κώμη", που σημαίνει χωριό ή επαρχιακή πόλη ατείχιστη (ανοχύρωτος οικισμός). Η Κώμη κατείχε ανέκαθεν σημαντικό ρόλο και αποτελούσε σημείο αναφοράς των Κάτω Μερών της Τήνου, λόγω της προνομιακής της θέσης δίπλα στο λιβάδι, το πιο εύφορο σημείο του νησιού, αλλά και λόγω και του όρμου της Κολυμπήθρας, που χρησιμοποιείτο ως εμπορικό λιμάνι, εξ'ου και το μεταγενέστερο όνομα "Αποθήκες".

Η Κώμη είναι σήμερα ένα από τα μεγαλύτερα χωριά της Τήνου, μόλις 12 χιλιόμετρα από την πόλη της Τήνου (Χώρα) και 3,5 χιλιόμετρα από τη διάσημη παραλία της Κολυμπήθρας, με περίπου 300

μόνιμους κατοίκους που διπλασιάζονται τους καλοκαιρινούς μήνες. Είναι προστατευόμενος παραδοσιακός οικισμός με πολλά όμορφα παραδοσιακά οικήματα, ο οποίος έχει αναπτυχθεί δίπλα στο λιβάδι. Ένας κεντρικός, πλακόστρωτος δρόμος διασχίζει το χωριό, περνάει από το παλιό σχολείο και την καμάρα για να καταλήξει στην κεντρική πλατεία με τον υπεραιωνόβιο πλάτανο. Εδώ γίνεται και η γνωστή γιορτή της αγκινάρας, όπου πλήθος κόσμου, από όλα τα μέρη της Ελλάδας αλλά και από το εξωτερικό, γεύονται όλα τα είδη φαγητών που περιέχουν αγκινάρα.

Η Κώμη έχει πολύ καλή πρόσβαση και οδική σύνδεση με την Έξω Μεριά και τα Πάνω Μέρη του νησιού. Η εκκλησία του «Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή» στη Μέσα Κώμη, αποτελεί μία από τις πιο όμορφα διακοσμημένες εκκλησίες του νησιού και είναι, ίσως, ο πλατύτερος ναός του αρχιτεκτονικού ρυθμού Βασιλικής με τρούλο της Τήνου. Είναι γνωστή και για το εξαιρετικό τέμπλο της και γιορτάζει στις 29 Αυγούστου. Τότε γίνεται και το παραδοσιακό πανηγύρι του χωριού. Η εκκλησία στην Κάτω Κώμη "τo όνομα της Παναγίας" έχει πρόσοψη επενδεδυμένη με μαρμάρινες πλάκες και καμπαναριό του οποίου ο γεωμετρικός διάκοσμος μιμείται τις εσοχές των περιστεριώνων του νησιού. Η εκκλησία γιορτάζει στις 12 Σεπτεμβρίου. Στο χωριό υπάρχουν δύο ακόμα εκκλησίες η Αγία Άννα στη Κάτω Κώμη και ο Άγιος Γεώργιος στο νεκροταφείο. Στο χωριό θα βρείτε επίσης μεζεδοπωλείο, καφενείο, cafe-bar, πιτσαρία, φαρμακείο, πρατήριο φούρνου, οινοποιείο και εργαστήριο παραδοσιακών προϊόντων.

Το γραφικό χωριό Σκαλάδος είναι αμφιθεατρικά χτισμένο στην πλαγιά του βουνού Εξώμβουργο» και απέχει 9 χιλιόμετρα από τη Χώρα του νησιού. Η προέλευση του ονόματός του έχει υπάρξει πηγή εικασιών για πολλούς. Ορισμένοι πιστεύουν πως είναι εμπνευσμένο από τα σκαλιά που απλώνονται σε όλη την έκταση της καρδιάς του χωριού, ενώ άλλοι το αποδίδουν στην πληθώρα συκιών. Ωστόσο, η επικρατέστερη εκδοχή είναι αυτή

που υποστηρίζει πως το χωριό πήρε το όνομά του από την οικογένεια Cicala/Cigala (Τσικαλά/Σιγάλα) τον δέκατο πέμπτο αιώνα, αν και η ιστορία του ξεκινά από τον δέκατο τρίτο αιώνα.

Το χωριό κοσμούν τέσσερις εκκλησίες. Πρώτο, κτίστηκε το σημερινό κοιμητήριο, η "Κιουρά".

Ακολούθησε στα τέλη του δέκατου έβδομου αιώνα ο "Άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής", που είναι ο κύριος ναός του χωριού και αποτελεί πραγματικό στολίδι χάρη στη θαυμαστή για την εποχή

αρχιτεκτονική και το καθηλωτικό εσωτερικό του. Ύστερα, οικοδομήθηκε ο «Άγιος Παντελεήμονας», ένα μικρό εκκλησάκι το οποίο προσελκύει πολύ κόσμο στη γιορτή του Αγίου και, τέλος, στις αρχές του αιώνα, ανεγέρθη το ξωκλήσι «η Μετάσταση της Παναγίας» στα Πλακάκια, πάνω στα βράχια «Μαύρα Γκρεμνά». Την ημέρα φωτίζεται η λιτή μα συνάμα επιβλητική χάρη του, ενώ κάτω από τον νυχτερινό ουρανό μοιάζει να αιωρείται. Αξίζει να προσθέσουμε πως στο χωριό, αλλά και στα μονοπάτια από και προς αυτό, υπάρχουν κι άλλα μικρά ξωκλήσια. Με 80 μόνιμους κατοίκους μπορούμε να πούμε πως είναι από τα πιο ζωντανά χωριά της Τήνου. Όπως είναι φυσικό, τις περιόδους διακοπών το χωριό γεμίζει με ανθρώπους όλων των ηλικιών. Στο Δημοτικό Σχολείο του χωριού, το οποίο λειτουργούσε από το 1923 μέχρι το 1978, πραγματοποιούνται σήμερα ποικίλες εκδηλώσεις, με χαρακτηριστική αυτή του πανηγυριού της Κυριακής του Πάσχα. Επιπλέον, στον προαύλιο χώρο αθλείται η νεολαία και παίζουν οι ακόμα μικρότεροι. Στο χωριό υπάρχουν ενοικιαζόμενα διαμερίσματα, ταβέρνα και κομμωτήριο. Ο Σκαλάδος είναι ένα χωριό γεμάτο ζωή, χωρίς να στερείται της ησυχίας και χαλάρωσης. Εδώ, έχει κανείς τη δυνατότητα να ανακαλύψει πολλούς φυσικούς θησαυρούς και να θαυμάσει την ιστορία του, μέσα από τα μονοπάτια, τα λαγκάδια, τις εκκλησίες, τα ξωκλήσια και τους μύλους. Αν όμως κουραστείτε, μπορείτε να απολαύσετε εδέσματα και ροφήματα στα καταστήματα του χωριού.

Σκαλάδος

Skalados-tinos-chorio-xoria-villages-06-

Το χωριό Κρόκος πήρε το όνομά του από το φυτό "κρόκος" (ζαφορά). Οι πιο ηλικιωμένοι θυμούνται καλά τις ταράτσες (τα δώματα) των σπιτιών να είναι κατάσπαρτες από αυτό το φυτό, το οποίο μάζευαν οι κάτοικοι και το έδιναν στη Μοναχή Νοσοκόμα του μοναστηριού των Λουτρών, που κατασκεύαζε "αλοιφές" για να θεραπεύει τους αρρώστους της περιοχής. Η "κολώνα - ειδώλιο" που στήριζε την αψίδα του παλαιού πηγαδιού του Χωριού, την οποία πολλοί

ηλικιωμένοι θυμούνται και που σήμερα βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της πόλης της

Τήνου, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το χωριό Κρόκος κατοικείτο από την αρχαιότητα. Η εκκλησία του χωριού, αφιερωμένη στον Ευαγγελισμό της Παναγίας, χρονολογείται από το 1817.

Σήμερα, ο Κρόκος έχει λιγοστούς, κυρίως ηλικιωμένους, κατοίκους. Το χωριό βρίσκεται

γαντζωμένο στη πλαγιά ενός λόφου, σε μια κατάφυτη ρεματιά. Όμορφο, πάντα λουλουδιασμένο και πεντακάθαρο χωριό χάρη στις ακούραστες νοικοκυρές που βάζουν κάθε μέρα όλο τους το μεράκι και την προκοπή στη φροντίδα κάθε γωνιάς του. Πέρασμα προς τα Κάτω Μέρη, λίγο πριν το λιβάδι της Κώμης, ο Κρόκος διαθέτει καφέ μεζεδοπωλείο και καφέ εστιατόριο για μία στάση δροσιάς και χαλάρωσης, πριν ή μετά το κολύμπι ή την περιήγηση στα γύρω χωριά.

Μικρό αλλά φημισμένο για τους επιφανείς κατοίκους του, κυρίως για τους γιατρούς που είδαν το φως σε αυτό το χωριό. Κυριότερος, ο λόγιος Φαναριώτης Μαρκάκης Ζαλώνης, που γεννήθηκε στον Κρόκο στις 29 Μαρτίου του 1781. Ήταν γιος του γιατρού Νατάλε Ζαλώνη. Γιατρός ήταν και ο παππούς του Μαρκέτος Ζαλώνης. Στα τέλη του 19ου αιώνα έχουμε ακόμα τους γιατρούς, Βαπτιστή Ρουγγέρη και Πέτρο Ζαλώνη, ο οποίος ήταν, επί πλέον, και φαρμακοποιός. Από τον Κρόκο κατάγονταν και ο γιατρός και, επί χρόνια, βουλευτής του νησιού Ιωάννης Ζαλώνης (+1895).

Κρόκος

Περάστρα

Ένα από τα ωραιότερα χωριά της Τήνου. Μικρογραφία μιάς Εδέμ. Ονομάστηκε έτσι γιατί αποτελούσε το πέρασμα από τα λεγόμενα Κάτω Μέρη του νησιού προς τη Χώρα. Πολύ μικρό χωριό, με ελάχιστους πλέον κατοίκους, χωμένο μέσα στο πράσινο, με ένα ποταμάκι που το διασχίζει και δύο τοξωτά πέτρινα γεφύρια να ενώνουν τις δύο πλευρές του ποταμιού, με ένα παλιό ερειπωμένο λιοτρίβι και έναν από τους πιο περίτεχνους περιστεριώνες της Τήνου του 1927. Δεξιά και αριστερά πανύψηλες "σταβαριές" και μέσα στο τρεχούμενο νερό, οι πάπιες να είναι οι μόνες που ακούγονται. Ησυχαστήριο!

Στην πλατεία του χωριού βρίσκεται η εκκλησία του «Άη Γιώργη» όπου, στη γιορτή του την επομένη του Πάσχα, στήνεται μεγάλο φαγοπότι και χορός. Εκεί βρίσκεται και η εκκλησία της «Παναγίας των Αγγέλων» που γιορτάζει τον Δεκαπενταύγουστο και έχει αποτελέσει πηγή έμπνευσης για τη συγγραφή ομώνυμου μυθιστορήματος. Τα παλιά χρόνια, στον καφενέ του μπάρμπα Γιακουμή και στη συνέχεια του Γιώργου Καμινού και της Γιοάννας, γινόνταν ξακουστά γλέντια με οργανοπαίχτες και τα φόξ αγκλαί, οι "ταγκουδιές" και τα συρτά έδιναν και έπαιρναν. Και αν δεν υπήρχαν οργανοπαίχτες,

υπήρχε πάντα το πικάπ (σώζεται ακόμα) που έκανε κι αυτό την δουλειά του. Ο πεζόδρομος που ενώνει την Κώμη με την Περάστρα, δίπλα στο ποταμάκι, παραμένει και σήμερα ένας ιδανικός περίπατος. Οι πιο μυημένοι πεζοπόροι μπορούν, εναλλακτικά, να ακολουθήσουν το μονοπάτι προς τα Λουτρά, στη σκιά των αιωνόβιων βελανιδιών.

Perastra-tinos-chorio-xoria-villages-07-

Που θα μείνετε

Στην ευρύτερη περιοχή, υπάρχουν ξενοδοχεία και καταλύματα που μπορούν να καλύψουν τις ανάγκες κάθε επισκέπτη. Στην Κώμη υπάρχει το πολυτελές URSA MAJOR SUITES, ένα όμορφο ανακαινισμένο αρχοντικό του 1801 με πολυτελείς σουίτες (τηλ. 22830 51889). Στην Κολυμπήθρα υπάρχει το μικρό φιλόξενο ξενοδοχείο ΒΙΚΤΩΡΙΑ, με 10 δωμάτια όλα με θέα την θάλασσα (τηλ. 22830 51309, 6932322964). Στον Σκαλάδο, υπάρχουν τα ενοικιαζόμενα διαμερίσματα ΑΣΤΡΟΚΑΚΤΟΣ σε ενα μοναδικό φυσικό περιβάλλον (τηλ. 22830 51274).

Οι τοπικές νοστιμιές και που θα τις γευτείτε...

Στην Κώμη, στον Πλάτανο, στην κεντρική πλατεία του χωριού, θα βρείτε τη διάσημη "ΣΒΟΥΡΑ",

τηλ. 22830 51830 ένα γραφικό μεζεδοπωλείο - εστιατόριο με ιδιαίτερες νοστιμιές "για την μέση", που θα απολαύσετε με την παρέα σας.

Τα τελευταία χρόνια, η Τήνος έχει γίνει διάσημη για την εξαιρετική της κουζίνα. Τα χωριά της Κοινότητας μας δεν αποτελούν εξαίρεση! Εδώ θα βρείτε ότι επιθυμείτε!

ΣΒΟΥΡΑ

ΚΑΛΑΙΣ

GARAGE

Στην πλατεία, δίπλα στη ΣΒΟΥΡΑ, θα βρείτε την ΚOMISSA TINOS, τηλ. 22830 51883, ένα all-day μαγαζί, για Brunch μέχρι τις 4.00, μετά για Dinner και μετά για ποτά και άραγμα στην απόλυτη δροσιά της πλατείας.

Στα Γεφύρια, λίγα μέτρα έξω από το χωριό, λειτουργεί η γνωστή πιτσαρία-κρεπερί "GARAGE",

τηλ. 22830 51221, με νόστιμες πίτσες, λαχταριστές μακαρονάδες και πεντανόστιμες κρέπες!

Δίπλα της, το "ΚΑΛΑΪΣ", τηλ. 22830 51212, ένα όμορφο μαγαζί που φτιάχτηκε με πολύ μεράκι από δύο νέους ανθρώπους που αγάπησαν το χωριό και θέλησαν να δημιουργήσουν ένα χώρο όχι μόνο για καλά κοκτέιλ και γλυκά, νόστιμα σνακ και μυρωδάτο καφέ αλλά και ένα μαγαζί που έδωσε ζωή στη πανέμορφη πλατεία της Κώμης με τα πλατάνια, τους χαμογελαστούς ανθρώπους, τα ξέγνοιαστα παιδιά και τις χαδιάρες γάτες.

KOMISSA

ΤΟ ΚΑΦΕΝΕΙΟ ΠΟΥ ΛΕΓΑΜΕ

Στη μέση του χωριού, λειτουργεί χειμώνα-καλοκαίρι το παραδοσιακό "ΚΑΦΕΝΕΙΟ ΠΟΥ ΛΕΓΑΜΕ", τηλ. 22830 51066, για να απολαύσετε ένα καφέ, ένα ποτό ή ένα σνακ.

Μέσα στην Κώμη άνοιξε πρόσφατα και το MAMACITA SPRITZ, ένα όμορφο μπαρ που προσφέρει κοκτέίλ , μπίρα καθώς και hot-dog και vegan σνακς.

MAMACITA SPRITZ

TO ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟ

ΣΤΟΥ ΖΑΧΑΡΙΑ

Στον Κρόκο, το παραδοσιακό καφενείο-ταβέρνα της ΚΥΡΑ ΛΕΝΗΣ, τηλ. 22830 51409, όπου μπορείτε να γευτείτε τοπικά πιάτα αλλά και να πιείτε τον καφέ σας. Εκεί θα βρείτε και το Cafe Bistro KPOK MEΣΙΕ, τηλ. 22830 51089, όπου σερβίρονται πρωϊνά, brunch και σνακς όλη την ημέρα.

Στον Σκαλάδο θα βρείτε το παντοπωλείο-καφενείο το ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟ τηλ. 22830 51423 για καφέ και φαγητό καθώς και την ταβέρνα "στου ΖΑΧΑΡΙΑ" τηλ. 22830 51898 όπου θα γευτείτε μια μεγάλη ποικιλία από παραδοσιακά πιάτα του νησιού.

Το καλοκαίρι του 2022 άνοιξε στην είσοδο της Κώμης, το CYNARA, τηλ. 22830 51775, ένα Mini Market που διαθέτει πολλά προιόντα άμεσης ανάγκης, καθώς και παραδοσιακά προιόντα, φρούτα, λαχανικά, απορυπαντικά κτλ. που εξυπηρετεί τόσο το χωριό όσο και την ευρύτερη περιοχή.

ΤΗΣ ΚΥΡΑ ΛΕΝΗΣ

ΚΡΟΚ ΜΕΣΙΕ

ΔΡΑΚΟΝΗΣΙ

ΒΙΚΤΩΡΙΑ

Στην Κολυμπήθρα, μπορείτε να επιλέξετε μεταξύ δύο μαγαζιών όπου θα απολαύσετε παραδοσιακά τοπικά πιάτα: την ταβέρνα του ξενοδοχείου "ΒΙΚΤΩΡΙΑ" τηλ. 22830 51309, με την εκπληκτική θέα ή το "ΔΡΑΚΟΝΗΣΙ" τηλ. 22830 51467, που βρίσκεται κυριολεκτικά δίπλα στο κύμα.

CYNARA MINI MARKET

ΨΗΤΟΠΩΛΕΙΟ ΤΡΙΓΥΡΩ

Στις αρχές του καλοκαιριού του 2022 άνοιξε και το ψητοπωλείο ΤΡΙΓΥΡΩ, τηλ. 22830 51005, που προσφέρει μεταξύ άλλων νόστιμα σουβλάκια και εξαιρετικό γύρο!

Οι παραλίες μας

Οι παραλίες μας είναι διάσημες και από τις ωραιότερες των Κυκλάδων γιατί προσφέρουν ό,τι μπορεί να αναζητήσει κανείς: Η "Μεγάλη Κολυμπήθρα" έχει γίνει τα τελευταία χρόνια το στέκι των surfers και θεωρείται ιδανική για αυτούς που θέλουν να δαμάσουν ή απλά να παίξουν με τα κύματα. Διαθέτει καντίνα με ποτά και σνακς και ιδιόμορφες ομπρέλες που θυμίζουν μανιτάρια!

Η "Μικρή Κολυμπήθρα" βρίσκεται 100 μέτρα πιο μετά και είναι ιδανική για να χαλαρώσετε με την παρέα σας και τα παιδιά σας, με ομπρέλες και ξαπλώστρες και σαφώς πιο ήρεμα νερά. Και εδώ υπάρχει καντίνα με σνάκς και αναψυκτικά. Για όσους αναζητούν μιά πιο ήσυχη παραλία, οι "Αποθήκες", που είναι 200 μέτρα μακρύτερα, είναι η ιδανική παραλία με λιγοστές ομπρέλες και λίγο κόσμο. Και εδώ υπάρχει καντίνα που προσφέρει σνακς και αναψυκτικά. Αν πάλι αναζητάτε ακόμα πιο privé καταστάσεις, δεν έχετε παρά να συνεχίσετε λίγα μέτρα πιο πέρα και να επιλέξετε μία από τις πολλές μικρές παραλίες που υπάρχουν μέσα στον κόλπο της Κολυμπήθρας και να την κάνετε δική σας!

Δραστηριότητες και Αξιοθέατα

Τα χωριά μας βρίσκονται στην καρδιά του νησιού, γεγονός που τα καθιστά ιδανικά για να επισκεφθεί κανείς όλα τα αξιοθέατα της Τήνου. Απέχουν λίγα μόνο χιλιόμετρα από την Χώρα (10-15 λεπτά διαδρομή με το αυτοκίνητο) ενώ πολύ κοντά βρίσκονται πολλά γραφικά χωριά που αξίζει να επισκεφτείτε: την Καλλονή, το Αγάπη, το Κάτω Κλείσμα, την Αετοφωλιά, το Σμαρδάκιτο, τον Ταραμπάδο, τον Καρκάδο, τον Κάμπο (με το Μουσείο Τσόκλη, που πρέπει οπωσδήποτε να επισκεφτείτε) και την διάσημη Βωλάξ με το μοναδικό, εξωγήινο σκηνικό!

Αν σας αρέσει η πεζοπορία, θα ανακαλύψετε ότι είμαστε στην καρδιά των διάσημων μονοπατιών που οδηγούν σε μοναδικής ομορφιάς σημεία του νησιού. Μόνοι σας ή με οδηγό, μπορείτε να εξερευνήσετε τις βουνοπλαγιές και τα λαγκάδια και να απολαύσετε τη φύση του νησιού και την απαράμιλλη ομορφιά του! Θα ανακαλύψετε δεκάδες ιδιαίτερου κάλλους ανεμόμυλους, εκατοντάδες περιστεριώνες που θεωρούνται καλλιτεχνικά κτίσματα και τα ξακουστά εξωκλήσια της περιοχής: Αγία Λουκία, Άγιοι Ανάργυροι, Άγιος Μάρκος, Άγιος Φύλακτος και Άγιος Γιάννης.

Αν είστε πιο αθλητικός τύπος και σας αρέσει η αναρρίχηση, μπορείτε να δοκιμάσετε τις δυνατότητες σας στις πλαγιές του επιβλητικού βράχου του Εξώμβουργου!

Για οποιαδήποτε απορία μη διστάσετε να επικοινωνήσετε μαζί μας, ένα μέλος του Συμβουλίου της Κοινότητας θα χαρεί να σας εξυπηρετήσει.

Τα μέλη του Συμβουλίου είναι:

Πολύκαρπος (Πολ) Δελατόλας - Πρόεδρος
Ιωσηφίνα - Μαρία Παλαμάρη - Αντιπρόεδρος & Υπεύθυνη επικοινωνίας
Γεώργιος Σάββαρης - Σύμβουλος - Υπεύθυνος Πολιτιστικών εκδηλώσεων.
Γεώργιος Φώσκολος - Σύμβουλος
Άννα Ζαλώνη - Σύμβουλος

Μπορείτε να επικοινωνήσετε μαζί μας:

Ταχυδρομικά: Συμβούλιο Κοινότητας Κώμης, Κώμη, 84200 Τήνος.
Ηλεκτρονικά: topiko.komis@gmail.com
Τηλεφωνικά: 22830 51220

Κώμη - Σκαλάδος - Κρόκος - Περάστρα